حضرت آیت الله میرزا عبدالله مسلم ملكوتی، در پانزدهم خرداد سال 1303 در حومه ی شهرستان سراب، واقع در 130 كیلومتری تبریز به دنیا آمد. پدرش به شغل كشاورزی روزگار می گذراند و دارای تحصیلاتی نیز بود. اشتیاق خانواده آیت الله ملكوتی و نیز علاقه پدر، او را به تحصیل علوم دینی وا داشت؛ به گونه ای كه در پنج یا شش سالگی نزد عالم محل كه خود از منسوبین او بود، توانست نوشتن و خواندن را فرا گیرد و با قرآن مجید و معارف آن آشنا شود و بخشی از قرآن را حفظ كند.
دوران تحصیل

آیت الله ملكوتی، با فرا گرفتن قرآن در زادگاه خود به سراب آمد و در آنجا به فراگیری كتاب های متداول ادبی حوزه علمیه، همانند جامع المقدمات، سیوطی، مغنی، مطول، منطق و اصول فقه پرداخت و در هفده سالگی برای ادامه ی تحصیل، به تبریز رفت. در حوزه علمیه تبریز، به مدت چهار سال اقامت داشت و از محضر استادان گرانمایه آن دیار همچون مرحوم آیت الله سید مهدی انگجی، مرحوم آیت الله میرزا فتاح شهیدی و مرحوم آیت الله میرزا محمود دوزدوزانی. بهره برد و كتاب های شرح لمعه، رسائل، مكاسب و كفایة الاصول را به پایان رساند. ایشان در طی این سال ها، كتاب هایی را كه پیش تر فرا گرفته بودند، به طلابی كه تازه وارد حوزه شده بودند، تدریس می كردند.

با اتمام دوره سطح، در سال 1321 به منظور ادامه ی تحصیل و بهره گیری از محضر عالمان و دانشمندان قم، بدانجا روانه شد. از نخستین روزهای سكونت در شهر قم، به جد و جهد، در درس بزرگان حوزه علمیه حاضر شد و در علوم معقول و منقول، از محضر بزرگانی چون امام خمینی(ره) و علامه طباطبایی بهره برد. سپس به حوزه علمیه مشهد عزیمت كرد و ضمن انس با آستان ملكوتی علی بن موسی الرضا علیهما السلام از درس بزرگان آن دیار، همچون آیت الله میرزا مهدی اصفهانی استفاده نمود.

شوق فراگیری علوم دینی، آیت الله ملكوتی را در سال 1334 به سمت نجف اشرف كشاند. انوار علوی چنان بر سر ایشان سایه افكند كه توانست در آن دیار، به درس بزرگانی چون آیت الله سید ابوالقاسم خویی، آیت الله سید محسن حكیم راه یابد و كسب فیض نماید؛ همچنین در این مدت از تربیت شاگردان ممتاز در فقه، اصول، فلسفه، كلام، ریاضی و... غافل نماند و بدین ترتیب، دین خود را به حوزه علمیه آن دیار نیز ادا كرد. اقامت دوازده ساله ایشان در نجف، در سال 1346 به پایان رسید و ایشان برای سپری كردن اوقات فراغت در تابستان، به ایران آمد. با به پایان رسیدن تابستان، بار دیگر قصد نجف اشرف نمود؛ اما درگیری های آن روز دولت ایران و عراق كه به نا امن شدن مرزها انجامیده بود، او را از تصمیم خود بازداشت و دیگر باز، عازم شهر مقدس قم شد.

آیت الله ملكوتی، با ورود به شهر قم، تدریس فقه و اصول را آغاز كرد كه با استقبال فراوان طلاب مستعد روبرو شد و نیز ایشان در كنار آن به تدریس فلسفه می پرداخت كه حاصل آن، ظهور طلابی فرهیخته در حوزه علمیه امروز ماست.
استادان و دوستان

دوران تحصیل آیت الله ملكوتی، در محضر بزرگانی سپری شده است كه نام هر كدام، همچون ستاره ای در آسمان تشیع می درخشد.

ایشان در تبریز، دروس سطح را نزد مرحوم آیت الله میرزا فتاح شهیدی، مرحوم آیت الله سید كاظم شریعتمداری، مرحوم آیت الله میرزا محمود دوزدوزانی و مرحوم آیت الله سید مهدی انگجی آموخت. با ورود به قم، در درس خارج فقه و اصول آقایان مرحوم حاج میرزا محمد فیض قمی و سید محمد حجت شركت نمود. با ورود آیت الله بروجردی به قم از درس ایشان نیز بهره برد و در علوم عقلی به درس حضرت امام خمینی(ره) رفت. ایشان از امام(ره) به دقت، جدیت و همت بلند معظم له یاد می كند و از سجایای اخلاقی ایشان، حضور دائمی در نماز جماعت را بر می شمرد. همچنین ایشان در علوم عقلی از میرزا مهدی مازندرانی، شیخ ابوالقاسم اصفهانی، میرزا مهدی آشتیانی و علامه طباطبایی نیز بهره برده است.

در مشهد نیز به درس فلسفه شیخ سیف الله ایسی میانجی و هیأت و ریاضیات شیخ محمد رضا كرباسی رفت و نیز از محضر آیت الله میرزا مهدی اصفهانی بهره های فراوان برد.

استادان ایشان در نجف، میرزا عبدالهادی شیرازی، سید محسن حكیم، سید محمود شاهرودی و شیخ حسین حلی بودند كه در درس های خارج فقه آنان شركت می نموده است و نیز در درس خارج فقه و اصول آیت الله ابوالقاسم خویی حضور مداوم داشته است.

ایشان از دوستان دوره طلبگی خود به شیخ اسدالله اصفهانی و آقا سعید اشراقی اشاره می كند كه هماره با آنها به مباحثه دروس فرا گرفته شده، می پرداخته است.
فعالیت های علمی و فرهنگی

آیت الله ملكوتی، در عمر شریف خود فعالیت های فرهنگی شایانی را به جامعه شیعه تقدیم نموده است كه از آنها به ذكر تألیفات و تدریس ها بسنده می كنیم:
تألیفات

1- الربا فی التشریع الاسلامی؛

2- مسجد، مسجد شد(تاریخ كامل آذربایجان)؛

3- المحاكمات(نقد و بررسی نظریات مرحوم میرزای نایینی و مقایسه آن با نظریات دیگر علما)؛

4- شرح كفایة الاصول؛

5- یك دوره اصول مدوّن؛

6- حاشیه بر اسفار؛

7- حاشیه بر شفا؛

8- الامن العالم فی الاسلام او الامر بالمعروف و النهی عن المنكر؛

9- تفسیر سوره ی فاتحه؛

10- المنافقون فی القرآن و السنة و التاریخ؛

11- الفرق بین الدین و العلم و الفلسفه؛

12- رسالة توضیح المسائل؛

13- مناسك حج؛

14- مقتل الامام الحسین علیه السلام؛

15- الحاشیه علی العروة الوثقی؛

16- الصلوة؛

17- الحدود و الدیات؛

18- رقبات موقوفه طبق وقف نامه.
تدریس

آیت الله مسلم ملكوتی طبق سنت حوزه های علمیه، هم زمان با تحصیل به تدریس دروس به طلاب بعد از خود می پرداخت و در فقه و اصول، فلسفه، كلام، هیأت، ریاضی و... صاحب شاگردانی زبده بود و سه حوزه قم، نجف و مشهد خاطره ی سال ها تدریس ایشان را در ذهن دارد.
فعالیت های سیاسی

زندگی آیت الله ملكوتی همچون بسیاری دیگر از علمای راستین، با مبارزات و فعالیت های سیاسی بسیاری همراه بود. در زمان سلطه حكومت ستم شاهی، ایشان لحظه ای از مبارزه با آن رژیم سرباز نزد و حتی دیگران را به فعالیت و مبارزه بر ضد شاه تشویق می كرد.

آیت الله مسلم ملكوتی با تأسیس كتابخانه و صندوق قرض الحسنه المهدی در شهر سراب، زادگاه خود، بر آن شد كه با جذب جوانان متدین، آنها را برای مبارزه بر ضد رژیم شاه منسجم و متشكل سازد و در ضمن، مبانی اعتقادات آنها را نیز تقویت كند.

از فعالیت های دیگر ایشان در پیش از انقلاب، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود. در آن روزگار، جلسات جامعه مدرسین به صورت مخفی و در خانه ی افراد عضو، برگزار می شد. آیت الله ملكوتی با حضور مستمر در جلسات جامعه مدرسین، امضای نامه های آن مركز در حمایت از نهضت امام خمینی(ره) و تبادل نظر با گروهها و جناحهای سیاسی برای وحدت هر چه بیشتر، نام خود را در شمار یاران باوفای انقلاب و امام(ره) رقم می زد. افشاگری های ایشان در آن سال ها، باعث شده بود كه ساواك بارها ایشان را در قم و آذربایجان تحت تعقیب قرار دهد. حضرت آیت الله ملكوتی، در سال های مبارزه بر ضد رژیم با تبعیت و پیروی محض از فرمانهای حضرت امام خمینی(ره) در برابر گروه ها و دسته های انحرافی و التقاطی ایستاد و بر اسلامی بودن حركت، پافشاری نمود.

فعالیت های سیاسی ایشان به پیش از انقلاب محدود نشد. با پیروزی انقلاب شكوهمند اسلامی ایران در بهمن 1357، حضور سبز و پر صلابت ایشان در عرصه های گوناگون انقلاب، به بسیاری از مبارزان، امید می بخشید. ایشان با شركت مستمر در دفتر استفتائات امام (ره) به مستحكم كردن پیوند امام و امت و نیز به حل مشكلات فقهی مردم می پرداخت و نیز به نمایندگی از طرف امام(ره) برای حل مشكلات مردم آذربایجان و زنجان، به آن دیار شتافت.

با شهادت آیت الله مدنی، امام جمعه تبریز، در سال 1360، امام خمینی(ره) آیت الله ملكوتی را به نمایندگی خود در آذربایجان و نیز به عنوان امام جمعه تبریز برگزید. تبریز در آن سالها دست خوش نزاع ها و تحریك گروهك های ضد نظام برای ایجاد یأس از انقلاب اسلامی بود. آیت الله ملكوتی با افشای این دسیسه ها و دعوت مردم و گروه های هوادار انقلاب به وحدت و یكپارچگی، دشمنان را از رسیدن به اهداف خود مأیوس نمود. ایشان بارها و بارها در خطبه های نماز جمعه و دیگر سخنرانیها، مردم را به حضور پر شور در جبهه های جنگ و كمك به رزمندگان دلیر اسلام فرا خواند و خود نیز از حمایت مادی و معنوی رزم آوران دفاع مقدس دریغ نورزید.

همچنین آیت الله ملكوتی در دوره ی اول و دوم مجلس خبرگان رهبری، به نمایندگی از طرف مردم آذربایجان شرقی عضویت داشت و خدمات شایانی را در این عرصه نیز به انجام رساند.

آیت الله ملكوتی در سال 1373، با دعوت برخی بزرگان حوزه علمیه قم و نیز موافقت مقام معظم رهبری از تبریز به قم آمد و با بر پا كردن درس خارج فقه و اصول، بسیاری از طلاب علوم دینی را شیفته ی درس خویش ساخت و بدین وسیله، سیره علما و دانشمندان این حوزه سترگ را پاس داشت.

حضرت آیت الله مسلم ملكوتی در بامداد روز پنج شنبه 4 / 2 / 93 دعوت حق را لبیك گفت و به ملكوت اعلی پیوست.

روحش شاد و یادش گرامی باد.